Een conflict dat al aansleept sinds 2014 kent een explosieve ontwikkeling als op 24 februari 2022 Rusland Oekraïne binnenvalt. De oorlog heeft wereldwijde gevolgen op economisch en politiek vlak maar is in de eerste plaats een humanitaire crisis. Een jaar later lijkt de oorlog op een patstelling uit te draaien, waarbij zowel Rusland als Oekraïne geen grote terreinwinsten meer boeken. Een jaar waarin duizenden doden zijn gevallen, ontelbare gebouwen zijn verwoest en talloze levens overhoop zijn gegooid. Maar ook een jaar waarin vele Oekraïners hun leven op een andere plaats proberen voort verder te zetten. Hoe maken vluchtelingen en Oekraïense Belgen de oorlog mee terwijl hun familie in oorlogsgebied woont? Hoe kijken ze naar informatie over de oorlog? En hoe zien ze de situatie vorderen in de toekomst? Samen met Alona, Natalia, Oksana[1], Alexander en Elisey probeer ik een antwoord op die vragen te vinden.

Vuurwerk en nachtmerries

Alona, Natalia en Oksana zitten samen rond de tafel, wachtend tot de opname start. Het kamertje in het buurthuis van onze wijk is klein, knus en rustig. Tussen het speelgoed, de Nederlandstalige kinderboeken en informatiebrochures over de Belgische overheid past juist een tafel voor vier personen. De deur van het lokaaltje zwaait open en Irina, de organisatrice van het buurthuis, verschijnt in de deuropening. Of we nog koffie of thee nodig hebben, vraagt ze. Iedereen bedankt vriendelijk. Met haar onuitputtelijke hartelijkheid geeft ze ons nog een warme glimlach en sluit dan de deur. Het geroezemoes van het buurthuis klinkt dof op de achtergrond. Als de recorder aanspringt, beginnen de vrouwen op mijn vragen te antwoorden. Oksana vertaalt het gesprek, het gaat Alona en Natalia makkelijker af om het verhaal in het Oekraïens te vertellen.

‘We schoten wakker door rare geluiden om vijf uur in de ochtend, de 23^e februari in ons huis in Kiev. ’, vertelt Natalia uit Kiev. ‘We beseften dat het explosies waren. Nu nog altijd als er vliegtuigen laag overvliegen schiet ik wakker van de stress. Het vuurwerk dat hier afgestoken werd op Nieuwjaar en Kerst was ook echt angstaanjagend.’

Alona uit Charkov beaamt dat. ‘We werden wakker door raketinslagen, lazen het nieuws en beseften dat de oorlog begonnen was.’

Oksana kreeg via haar werk al het advies om het land op 11 februari te verlaten, maar de rest van haar familie verklaarde haar voor gek. Zij woonden in het westen van Oekraïne en zeiden dat de oorlog nooit tot daar zou raken. Ze besloot dan om in Oekraïne te blijven. Op 23 februari keerde ze terug naar Kiev. Nog geen dag later kreeg ze een bericht van haar familie dat ze gelijk had. De oorlog was begonnen. ‘De vlucht naar Polen was een ramp’, vertelt ze. ‘We moesten vijf dagen in een auto doorbrengen, compleet volgestouwd met spullen en mensen. We hadden geen douche, weinig eten en konden amper slapen. Het was verschrikkelijk.’

‘Mijn vader moest in Oekraïne blijven. Iedereen in België is lief maar ik wil teruggaan naar huis want ik mis hem, ik hou van hem en ik ben bang dat er iets met hem gebeurt.’

Ze vertelt dat ze beslisten om kleinere wegen te gebruiken en de snelwegen te verlaten om minder in de file te staan. De volgende dag kreeg ze bericht dat er raketinslagen waren op de weg waar ze nog geen dag eerder waren gepasseerd.

Alexander en zijn jongere broer Elisey wonen allebei al jaren in België maar hebben nog altijd familie in Oekraïne in de regio Zaporizja. Ze waren beiden gechoqueerd toen het nieuws binnenkwam, maar geheel onverwacht was het voor Alexander niet. ‘Er waren al langer spanningen op de grens met Rusland. Vooral de militairen die zich voorbereidden, dat was een slecht teken. Ik kan niet zeggen dat ik de oorlog zag aankomen. Misschien dat er wat kleinschalige schermutselingen zouden komen, maar niet op zo een grote schaal.’

Midden in het interview komt er een vrouw het lokaaltje binnen samen met haar zoon. Ze stelt zichzelf voor als Inna Dridiazko en haar zoon heet Lev. Ze is samen met haar zoon en dochter aan het begin van de oorlog naar België gevlucht. De jongen komt schoorvoetend naar voren en begint te praten.

Inna Dridiazko met haar zoon Lev

‘Toen de oorlog begon, werden we wakker van de bommen en de vliegtuigen. In de ochtend hebben we alles meegenomen en zijn we direct naar België gevlucht’, zegt Lev.

Op de vraag of hij nog familie heeft in Oekraïne reageert hij geëmotioneerd.

‘Mijn vader moest in Oekraïne blijven. Iedereen in België is lief maar ik wil teruggaan naar huis want ik mis hem, ik hou van hem en ik ben bang dat er iets met hem gebeurt.’

Feiten, propaganda en gevoelens van controle

‘Je moet al het nieuws met een korrel zout nemen. Iedereen heeft zijn eigen ideeën, iedereen heeft zijn eigen agenda .’

De oorlog in Oekraïne was het afgelopen jaar niet alleen een klassieke stellingenoorlog met infanterie, artillerie en luchtbombardementen. Het conflict woedt ook op informatief vlak. De drie vrouwen in het buurthuis houden allemaal via telefoon en internet contact met hun familie. Apps zoals Viber, Telegram en Whatsapp zijn de belangrijkste vormen van communicatie. Sommige dagen gaat dat makkelijker dan andere.

‘Mijn moeder heeft geen smartphone, dus ze moest altijd de gsm van iemand anders gebruiken’, zucht Natalia.

‘Als de stroom uitvalt bij raketinslagen of sabotage en er geen internet meer is, is het contact heel moeilijk’, vult Alona aan.

Elisey heeft voornamelijk via zijn ouders contact met familie, maar maakt ook gebruik van Skype en sociale media.

Als het aankomt op nieuws en feiten, zijn de meningen verdeeld. Iedereen heeft zijn eigen manier om te kunnen omgaan met de stroom van informatie. ‘Je moet alles met een korrel zout nemen’, zegt Alexander. ‘Ik gebruik vooral YouTube, bloggers en streamers over de oorlog en probeer de informatie bevestigd of weerlegd te krijgen via contact met familie en vrienden in Oekraïne. Maar je moet oppassen, want iedereen heeft zijn eigen politieke agenda en wil zijn eigen ideeën verspreiden.’ Elisey maakt gebruik van sociale media en internetbronnen als Reddit om informatie te vergaren. ‘In het begin was ik er bijna obsessief mee bezig. Iedere ontwikkeling in de oorlog werd online gegooid en visueel in kaart gebracht. Zeker toen de streek waar mijn familie nog woont in het vizier kwam, volgde ik het nieuws continu. Ik ben daarmee moeten stoppen omdat het emotioneel te zwaar werd. De online gemeenschappen hebben vaak geen filter en zo zie je wel gruwelijke beelden verschijnen.’

Nieuws vermijden is iets wat wel meer voorkomt in Oekraïense kringen.

Alona: ‘Ik kijk niet naar het nieuws, noch naar politieke rapporten of voorspellingen. Ik lees alleen de feiten. Het neemt veel tijd in beslag om constant het nieuws te volgen en het is ook emotioneel zeer slopend.’ Natalia vergelijkt het nieuws wel. ‘Ja, niet alleen westerse media maar ook Russische. Vooral om te vergelijken. Vandaag zag ik een interview op de Russische televisie maar ik merkte op dat het niet interview niet volledig was, er waren gewoon extracten uitgehaald die een totaal ander beeld schiepen van de werkelijkheid.’

Op de vraag of ze al in contact zijn gekomen met nepnieuws zijn er verschillende reacties.

‘Vooral in het Russische nieuws’, lacht Alexander. Oksana beaamt dat Russische televisie voor haar geen nieuws is, ze krijgt vooral nieuws via haar werkgever en familie in Oekraïne. ‘Nieuws is voor mij een vorm van controle over de oorlog. Ik weet dat ik er niets aan kan doen, maar op de hoogte blijven is voor mij een manier om er mee bezig te kunnen blijven.’

Alona zegt dat fout nieuws van alle kanten komt. ‘Oleksiy Arestovych was een regeringsadviseur van de Oekraïense president Zelensky die stelde dat een raket van Rusland door Kiev uit de lucht was geschoten en daarna op een gebouw was terechtgekomen. Dat bleek helemaal fout te zijn. Hij heeft daarna ook ontslag genomen.’

Ook Elisey stelt dat er aan alle kanten van de media fake news naar buiten komt.

‘Bijvoorbeeld het verhaal van Slangeneiland.’ Het eiland dat aan het begin van de oorlog een symbool werd voor het Oekraïense verzet tegen Rusland nadat de Oekraïense manschappen een Russisch oorlogsschip over de radio verwelkomden met een niet mis te verstane go fuck yourself. ‘Na de bekende fuck you van de drie mannen op het eiland werd overal gezegd dat ze vermoord waren door Russische troepen. Later bleek dat helemaal niet geval te zijn, ze waren  gevangengenomen.’

Toekomst

Het verdere verloop ziet er volgens geen van de vijf rooskleurig uit. Ongeacht wie wint of verliest, de heropbouw van het land gaat nog jaren duren, stellen Elisey en Alexander. Alona, Natalia en Oksana willen allemaal terugkeren naar hun mannen, ouders en broers. ‘Ik zit tussen twee landen in, ik wil hier niet helemaal van nul herbeginnen maar in Oekraïne is er zoveel verwoest dat ik niet weet of ik nog iets kan kopen of een woning kan huren’, vertelt Oksana.

Lev komt ook nog eens tussen.

‘Ik wil teruggaan naar Oekraïne maar ik ben bang voor de bommen. Ons huis is niet kapot maar ik ben bang voor de bommen in de grond. Mijn papa zegt dat als je daar op gaat staan je dan doodgaat.’ Natalia wil ook zo snel mogelijk terugkeren naar Oekraïne, maar ze zit hier in de problemen met haar woning. ‘Mijn gastgezin kan me niet blijven ondersteunen maar niemand wil een huurcontract voor zes maanden afsluiten. De sociale accommodatie is vol, zeggen ze, dus de rest is mijn probleem.’

Hoewel er op een jaar tijd veel is veranderd, is het einde van de oorlog nog niet in zicht. Naast een woning en familie achter te moeten laten, in een nieuw land je weg proberen te vinden en de psychologische impact mee te sleuren, blijven er een jaar later nog meer obstakels bijkomen. Als contact met familie onzeker is en fake news altijd om de loer ligt, kan zelfs een land in vrede als conflictgebied aanvoelen.

[1] Oksana is een schuilnaam